ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ
Βοτανική ορίζεται η επιστήμη που ασχολείται με την μελέτη των φυτικών οργανισμών. Οι πρώτες ιστορικές αναφορές ανάγονται στην εποχή του Μινωικού (3000-1100 π.Χ.) και Μυκηναϊκού πολιτισμού (1700-1100 π.Χ.), όπου οι άνθρωποι πίστευαν στην σύνδεση των φυτών με το θείον. Δημιουργούνται τότε τα πρώτα θεραπευτικά κέντρα, που με τον καιρό θα ονομαστούν Ασκληπιεία, καθώς ήταν αφιερωμένα στον θεό Ασκληπιό, ο οποίος, σύμφωνα με τον μύθο, ήταν γιός του Απόλλωνος, που ασκούσε την ιατρική ακτίνα δράσης του στο υλικό πεδίο.
Οι πρώτοι βοτανικοί εμφανίζονται στην Σχολή ηρώων και θεραπευτών του Κενταύρου Χείρωνα στο Πήλιο, μεταξύ των οποίων είναι και ο ίδιος ο Ασκληπιός. Μάλιστα, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Σταγειρίτης στην Ωγυγία του, όταν ο Απόλλων τόξευσε την Κορωνίδα, που ήταν έγκυος στον Ασκληπιό, αφού συνευρέθηκε μαζί του, το κυοφορούμενο βρέφος παραδόθηκε στον Χείρωνα να το αναθρέψει, ο οποίος αργότερα του δίδαξε την θεραπευτική τέχνη. Έτσι, ο Ασκληπιός δεν διδάχθηκε απλά από τον Χείρωνα, αλλά ανατράφηκε δίπλα του.
Απ’ ό,τι γνωρίζουμε, τα Ασκληπιεία, όπως το Αμφιαράειο, λειτουργούσαν ως Ονειρομαντεία, όπου ο Ασκληπιός επισκέπτεται τους ικέτες στο όνειρό τους και τους προτείνει συγκεκριμένα βότανα ή σύνταγματα βοτάνων για την θεραπεία τους. Όπως αναφέρει ο Σταγειρίτης με στοιχεία που βρίσκει στον Απολλόδωρο, τον Παυσανία, τον Ομηρικό Ύμνο εις Ασκληπιόν κ.ά., ο Ασκληπιός θεράπευε τις ασθένειες με επωδές, τομές, καυτηριάσεις, καθώς και με βότανα, δίαιτα, καθαρισμό, έμπλαστρα και με άλλους τρόπους, ανάλογα την ανάγκη.
Επειδή ο Ασκληπιός έσωζε τους ανθρώπους, ο Πλούτωνας παρακάλεσε τον Δία να τον κατακεραυνώσει, γιατί είχε αναστήσει πολλούς νεκρούς και τον ζημίωνε. Τότε, σύμφωνα με τον μύθο, ο Δίας κεραυνοβόλησε τον Ασκληπιό και έκτοτε ο Ασκληπιός θεράπευε τους ικέτες του μέσῳ του Ύπνου, του αδερφού του Θανάτου. Μάλιστα, η στιγμή της παρουσίας του Ασκληπιού στον ύπνο του ικέτη είναι γνωστή ως επιφάνεια.
Σχετικά με την θεραπευτική αξία των βοτάνων καταγραφές έχουμε στα έπη του Ομήρου (800 π.Χ.) αλλά και στα έργα του Ησιόδου (720 π.Χ.) αλλά και άλλων όπως της Σαπφούς και του Σοφοκλή. Έτσι, λοιπόν, ονόματα βοτάνων δίνονται από επικούς ποιητές, γεωγράφους και περιηγητές. Γνωστοί βοτανικοί είναι επίσης ιατροί από τον Ιπποκράτη (5ος αι. π.Χ.) έως τον Γαληνό (2ος αι. μ.Χ. ).
Ας εξετάσουμε τώρα την ονοματολογία των βοτάνων. Και επειδή, κατά την ρήση του Αντισθένη, «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις», δηλαδή η προσέγγιση της σοφίας αρχίζει με την ανάλυση των ονομάτων, ας δούμε κατ’ αρχήν ετυμολογικά τι μας αποκαλύπτει το όνομα βότανον.
Σύμφωνα με το Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του Άνθιμου Γαζή, βοτάνη = παν χόρτον, φυτόν διά τροφήν· εκ του βόω, βόσκω. Το δε υποκοριστικό βοτάνιον = το προς ιατρίαν χρήσιμον χόρτον. Επομένως, βότανο δεν είναι οποιοδήποτε χόρτο αλλά αυτό που χρησιμοποιείται με θεραπευτικό σκοπό, για την γιατριά κάποιου. Από την ετυμολογία δε που δίνεται εδώ, βλέπουμε ότι βότανο είναι το φαγώσιμο χόρτο.
Στο Μέγα Ετυμολογικόν, μάλιστα, βρίσκουμε στο λήμμα βόσκω ότι προέρχεται από το βω (συνηρημμένος τύπος του βόω), το τρέφω. Η δε ετυμολογία για την λέξη βοτάνη που προτείνεται είναι: «βοτάνη· παρά το βίᾳ τείνεσθαι, ήγουν αύξειν», δηλαδή από το τεντώνεται, που σημαίνει αυξάνεται με βία, υπονοώντας την ταχύτητα αύξησης των βοτάνων. Συμπερασματικά, λοιπόν, βότανο είναι φυτό που αναπτύσσεται γρήγορα και αποτελεί αφ’ ενός μεν τροφή για τον άνθρωπο, που συμβάλλει στην ανάπτυξή του, αφ’ ετέρου δε το φάρμακό του για διάφορες ασθένειες. Είναι γνωστή, άλλωστε, η ρήση του Ιπποκράτη: «Η τροφή σου είναι το φάρμακό σου».
Πώς δίνεται, όμως, το όνομα ενός φυτού; Τα αρχαία χρόνια τα φυτά είχαν μόνο μία λέξη ως όνομα και πολλά από αυτά τα ονόματα παραμένουν ίδια μέχρι και σήμερα απλά έχει προστεθεί μια δεύτερη προσωνυμία. Από την σύγχρονη επιστήμη της Βοτανολογίας, καθιερώθηκε το διωνυμικό σύστημα ονοματολογίας των φυτών που εισήγαγε ο Κάρολος Λινναίος (1707-1778) το 1735 με το έργο του Systema Naturae.
Στο διωνυμικό σύστημα ονοματολογίας το πρώτο όνομα αντιπροσωπεύει το γένος του φυτού, ενώ το δεύτερο το είδος του φυτού. Μάλιστα, το πρώτο γράμμα του γένους γράφεται πάντα με κεφαλαίο και το πρώτο γράμμα του είδους με μικρό, ενώ και τα δύο ονόματα γράφονται με πλάγια γράμματα στα Λατινικά. Σημειωτέον δε ότι συνηθίζεται να ακολουθεί το όνομα του βοτανικού που περιέγραψε πρώτος το είδος και γράφεται με σύντμηση π.χ. Linnaeus : Linn
Όπως για παράδειγμα Passiflora incarnata Linn.
Ο όρος «δρόγη» χρησιμοποιείται για σύνολο ουσιών με χαρακτηριστική φαρμακολογική δράση και με διαφορετικά μεταξύ τους γνωρίσματα και χρήσεις, ενώ στο όνομα του φυτού προστίθεται στο τέλος η λέξη herba . Έτσι αντίστοιχα έχουμε τους παρακάτω όρους:
► radix για δρόγη ρίζας
► bulbus για δρόγη βολβού
► tuber για δρόγη κονδύλου
► rhizome για δρόγη από ρίζωμα
► lignum για δρόγη από ξύλο
► cortex για δρόγη φλοιού, του εξωτερικού καλύματος των βλαστών και
των κλαδιών
► folium για δρόγη από φύλλα
► fructus για δρόγη από καρπούς
► semen για δρόγη από σπέρματα
► thallu για δρόγη φυτών όπως άλγη, λειχήνες και μύκητες.
Ανάλυση των βασικών ταξινομικών όρων
Για την ταξινόμηση των φυτών ορίζουμε τις παρακάτω κατηγορίες:
| Σύστημα Ταξινόμησης των φυτών |
| Βασίλειο Kingdom |
| Άθροισμα Division |
| Κλάση – Ομοταξία Class |
| Τάξη Order |
| Οικογένεια Family |
| Γένος Genus |
| Είδος Species |
- Είδος = η ομοιάζουσα ομάδα οργανισμών, για τα οποία υπάρχει γόνιμη αναπαραγωγή
- Γένος = τα ομοιάζοντα είδη
- Οικογένεια = τα γένη με κοινά χαρακτηριστικά και καταγωγή
- Τάξη = οι οικογένειες που ομαδοποιούνται
- Κλάση = οι τάξεις που ομαδοποιούνται
- Άθροισμα = οι κλάσεις που ομαδοποιούνται και
- Βασίλειο = τα αθροίσματα που ομαδοποιούνται.
Σε κάθε κατηγορία χρησιμοποιούμε βαθμίδες με τα διακριτικά προθέματα υπο- και υπερ-, όπως για παράδειγμα:
Υπερβασίλειο – Βασίλειο – Υποβασίλειο. Σύμφωνα δε με μία γενική κατάταξη στο φυτικό βασίλειο, τα φυτά χωρίζονται σε κατηγορίες και υποκατηγορίες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα, όπως δείχνει συγκεντρωτικά ο παρακάτω πίνακας.
Ο πρώτος διαχωρισμός έγινε με βάση το αγγειακό σύστημα μεταφοράς θρεπτικών ουσιών και νερού, το οποίο έχουν μόνο τα ανωτέρα φυτά, ενώ τα κατωτέρα (βρυόφυτα, ηπατόφυτα, λειχήνες) δεν έχουν.
Τα ανώτερα φυτά διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες με χαρακτηριστικό γνώρισμα διαφοροποίησης τους σπόρους. Η πρώτη περιλαμβάνει τα γυμνόσπερμα, των οποίων οι σπόροι είναι γυμνοί (εκτεθειμένοι), με μεγαλύτερη ομάδα τα κωνοφόρα.
Η δεύτερη περιλαμβάνει τα αγγειόσπερμα με μεγαλύτερη ομάδα τα ανθοφόρα, των οποίων οι σπόροι είναι καλυμμένοι και χωρίζονται ανάλογα με τον χρόνο κύκλου ζωής τους σε ετήσια, διετή και πολυετή με διαφοροποίηση στα τελευταία σε αειθαλή ή φυλλοβόλα.
Στα κατωτέρα φυτά περιλαμβάνονται τα βρυόφυτα, τα ηπατόφυτα και οι λειχήνες. Τα βρυόφυτα δεν έχουν αγγειακό σύστημα ή ρίζες, αλλά σχηματίζουν λεπτές νηματοειδείς ριζοειδείς δομές για την απορρόφηση ουσιών και νερού όπως και για προσκόλληση στο έδαφος ή πάνω σε δέντρα και βράχους. Δεν παράγουν άνθη η καρπούς πάρα μόνο μικρούς βλαστούς και φύλλα. Η θεραπευτική τους δράση οφείλεται στο φουμαρικό οξύ και ενδείκνυται σε δερματικά προβλήματα.
Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους όπου τα ευρήματα είναι εκτεθειμένα στο περιβάλλον είναι έκδηλη η διαβρωτική δράση των βρυόφυτων καθώς η έκθεση των μνημείων στην φύση, σε συνδυασμό με το πορώδες του υλικού, με το οποίο είναι φτιαγμένα, αλλά και τα κονιάματα που χρησιμοποιούν για την συντήρησή τους, συγκρατούν ακόμα περισσότερη υγρασία ιδιαιτέρως όταν πρόκειται για επίπεδες επιφάνειες.
Τις λειχήνες συναντάμε στα ίδια σχεδόν μέρη με τα βρύα με την διαφορά ότι είναι πολύπλοκοι οργανισμοί που χαρακτηρίζονται από την συμβίωση δύο οργανισμών, γι’ αυτό αποκαλούνται συμβιωτικοί οργανισμοί. Για την ακρίβεια, οι δύο οργανισμοί που αποτελούν τις λειχήνες είναι πράσινα φύκια σε συνδυασμό με μύκητα, δηλαδή μανιτάρι. Η ονομασία της λειχήνας εξαρτάται από το είδος μύκητα που συνυπάρχει με τα πράσινα φύκια. Όσον αφορά την θεραπευτική τους δράση, οι λειχήνες έχουν ισχυρές αντιβιοτικές και αντιβακτηριδιακές ιδιότητες για εσωτερική αλλά και εξωτερική χρήση.
Τέλος, τα ηπατόφυτα είναι η τρίτη κατηγορία των Κατωτέρων φυτών, που διαφέρει από τα βρύα στο σχήμα των μίσχων, οι οποίοι εμφανίζονται πεπλατυσμένοι, τα δε φύλλα τους εκφύονται σε 3 βαθμίδες. Σημειωτέον ότι όπως δηλώνει και το όνομά τους, σχηματικά ομοιάζουν με το ήπαρ αλλά και ασκούν θεραπευτική δράση σε ηπατικές και δερματικές παθήσεις και γι΄αυτόν τον σκοπό χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα από τους βοτανικούς.
Στο παρόν άρθρο παραθέσαμε βασικές γνώσεις για την ταξινόμηση και ονοματολογία των φυτών καθώς και τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα ανά είδος, προκειμένου να εξοικειωθεί ο αναγνώστης με όρους της Βοτανολογίας. Θα ακολουθήσει αναλυτική παρουσίαση των μερών ενός φυτού και τα βήματα, που ακολουθεί ο βοτανολόγος, από την ταυτοποίηση μέχρι την αποθήκευση των θεραπευτικών βοτάνων.
Τμήμα από το υπό έκδοση βιβλίο Επιδαυρείν του βοτανολόγου ερευνητή Ελευθέριου Μακριδόπουλου μέλους του Ερευνητικού Ινστιτούτου Αρχαίας Βιολογικής Διατροφής «Διοσκουρίδης» και ιδιοκτήτη της εταιρίας Ασκληπιείο Θόλος.